काळाचा महिमा अगाध असतो. जो माणूस जन्माला येतो, त्याला एक दिवस जावं लागतं, पण जाण्याआधी तो आपल्या कष्टाने आणि जिद्दीने जी शिदोरी मागे ठेवतो, तीच खरी त्याची ओळख असते. पुणे सिटी लाईव्हचे संस्थापक महेश राऊत यांच्या आजी, कै. मंदोदरी निवृत्ती राऊत (वय ८२) यांचे १० डिसेंबर २०२५ रोजी सायंकाळी ७ वाजता दुःखद निधन झाले. १९४३ साली जन्माला आलेल्या मंदोदरी आजींचा ८२ वर्षांचा प्रवास हा केवळ एक आयुष्य नव्हता, तर तो महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागातील संघर्षाचा, विशेषतः अहमदनगर जिल्ह्यातील दुष्काळाचा एक जिवंत इतिहास होता.
१९७२ चा तो भीषण काळ आणि आजींचा संघर्ष मंदोदरी आजींचा जन्म १९४३ सालचा. भारताला स्वातंत्र्य मिळण्याच्या आधीचा काळ. पण त्यांच्या आयुष्यातील खरी परीक्षा घेतली ती १९७२ च्या दुष्काळाने. आजही महाराष्ट्रातील जुनी माणसं ‘ब्याण्णवचा दुष्काळ’ (१९७२) आठवला की थरथरतात. वालवड आणि कर्जत तालुका तर कायमच पावसाच्या अवकृपेचा भाग. त्या काळात पाण्याचा थेंब मिळवणं म्हणजे सोन्यासारखं मोलाचं होतं.
आजींनी तो काळ पाहिला होता जेव्हा खायला अन्न नव्हतं आणि प्यायला पाणी. गावोगावी रोजगार हमीची कामं (पांदण रस्ते, खडी फोडणे) सुरू होती. मंदोदरी आजींनीही संसाराचा गाडा ओढण्यासाठी त्या उन्हातान्हात कष्टाची पर्वा केली नाही. स्वतःच्या पोटाला चिमटा काढून, उंबरठ्याच्या आतलं दुःख मनात दाबून त्यांनी कुटुंबाला जगवलं. त्या काळात ‘लाल ज्वारी’ आणि ‘कणी’ खाऊन दिवस काढल्याचे किस्से त्या अनेकदा सांगायच्या. त्यांच्या हातावरचे घट्टे हे त्या दुष्काळाने दिलेल्या जखमांच्या खुणा होत्या, ज्या त्यांनी स्वाभिमानाने मिरवल्या.
कर्जतची तहान आणि माऊलीची माया अहमदनगर जिल्हा आणि त्यातही कर्जत तालुका म्हणजे नेहमीच दुष्काळाच्या सावटाखाली असलेला भाग. १९७२ नंतरही २००३, २०१२ च्या दुष्काळांचे चटके या माऊलीने सोसले. शेतीवर निसर्गाची अवकृपा होत असतानाही त्यांनी कधी हार मानली नाही. “शेतात पिकं करपली तरी चालतील, पण माणसाची मनं करपू द्यायची नाहीत,” ही त्यांची शिकवण होती. पाण्यासाठी कोसो दूर पायपीट करणं असो किंवा जनावरांना जगवण्यासाठी चारा छावणीत राबणं असो, मंदोदरी आजींनी प्रत्येक संकटाशी दोन हात केले.
८२ वर्षांचा साक्षीदार हरपला १० डिसेंबर २०२५ च्या सायंकाळी ७ वाजता या कर्मयोगी माऊलीने अखेरचा श्वास घेतला. त्यांनी पाहिलेले जग आणि आजचे जग यात जमीन अस्मानाचा फरक आहे. आज घरात सुखसोयी आहेत, पण त्या सुखसोयींच्या मागे आजीसारख्या जुन्या पिढीने सांडलेला घाम आहे, हे राऊत कुटुंब कधीच विसरू शकत नाही. महेश राऊत आणि त्यांच्या संपूर्ण परिवारासाठी आजी केवळ एक व्यक्ती नव्हत्या, तर त्या घराचा ‘कणा’ होत्या.
त्यांच्या जाण्याने वाळवड गावातील एक चालता-बोलता इतिहास आणि दुष्काळाशी लढणाऱ्या एका कणखर पिढीचा दुवा निखळला आहे.
कै. मंदोदरी निवृत्ती राऊत यांना भावपूर्ण श्रद्धांजली!
