Emergency 1975 : २५ जून १९७५, भारतीय इतिहासातील हा तो दिवस आहे, जो लोकशाहीवर लागलेला एक काळा डाग म्हणून ओळखला जातो. आजच्याच दिवशी तत्कालीन पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी देशात राष्ट्रीय आणीबाणीची घोषणा केली होती. या एका घोषणेने देशातील नागरिकांचे मूलभूत अधिकार हिरावून घेतले आणि संपूर्ण देशात एक प्रकारची भीती आणि दहशतीचे वातावरण निर्माण झाले. चला तर मग जाणून घेऊया, काय होती ही आणीबाणी आणि त्या दिवशी नेमकं काय घडलं होतं.
आणीबाणीची पार्श्वभूमी
१९७१ च्या लोकसभा निवडणुकीत इंदिरा गांधी यांनी प्रचंड बहुमताने विजय मिळवला होता. मात्र, त्यांचे प्रतिस्पर्धी राजनारायण यांनी अलाहाबाद उच्च न्यायालयात त्यांच्या निवडणुकीला आव्हान दिले. १२ जून १९७५ रोजी न्यायालयाने इंदिरा गांधी यांची निवडणूक अवैध ठरवली आणि त्यांना सहा वर्षांसाठी निवडणूक लढवण्यास अपात्र ठरवले. या निर्णयामुळे देशाच्या राजकारणात मोठा भूकंप झाला.
एकीकडे न्यायालयीन लढाई सुरू असताना, दुसरीकडे जयप्रकाश नारायण यांच्या नेतृत्वाखाली देशात सरकारविरोधात मोठे आंदोलन उभे राहिले होते. भ्रष्टाचार, महागाई आणि बेरोजगारी यांसारख्या मुद्द्यांवरून सरकारवर जोरदार टीका होत होती. २५ जून १९७५ रोजी दिल्लीच्या रामलीला मैदानावर जयप्रकाश नारायण यांनी एक विराट सभा घेऊन ‘सिंहासन खाली करो की जनता आती है’ अशी घोषणा दिली. या सर्व घडामोडींमुळे देशात राजकीय अस्थिरता शिगेला पोहोचली होती.
२५ जूनच्या मध्यरात्री काय घडले?
वाढत्या राजकीय विरोधाला आणि न्यायालयीन निर्णयाला सामोरे जाण्यासाठी, इंदिरा गांधी यांनी देशात ‘अंतर्गत अशांतते’च्या कारणास्तव राष्ट्रीय आणीबाणी लागू करण्याची शिफारस तत्कालीन राष्ट्रपती फक्रुद्दीन अली अहमद यांच्याकडे केली. राष्ट्रपतींनी मध्यरात्री या अध्यादेशावर स्वाक्षरी केली आणि देशभरात आणीबाणी लागू झाली.
आणीबाणीचे परिणाम
आणीबाणी लागू होताच देशात मोठे बदल झाले. नागरिकांचे मूलभूत अधिकार, ज्यात अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य आणि संघटन स्वातंत्र्य यांचा समावेश होता, ते स्थगित करण्यात आले. वृत्तपत्रांवर आणि माध्यमांवर कठोर सेन्सॉरशिप लादण्यात आली. सरकारवर टीका करणाऱ्या कोणत्याही बातमीला प्रसिद्धी देण्यावर बंदी घालण्यात आली.
या काळात ‘मेंटेनन्स ऑफ इंटर्नल सिक्युरिटी ऍक्ट’ (MISA) या कायद्याचा मोठ्या प्रमाणात वापर करून विरोधी पक्षातील अनेक मोठ्या नेत्यांना, कार्यकर्त्यांना आणि सरकारविरोधात आवाज उठवणाऱ्या सामान्य नागरिकांनाही अटक करण्यात आली. जयप्रकाश नारायण, अटलबिहारी वाजपेयी, लालकृष्ण अडवाणी, मोरारजी देसाई यांच्यासह हजारो लोकांना तुरुंगात टाकण्यात आले.
हा आणीबाणीचा कालावधी २१ महिने, म्हणजेच २१ मार्च १९७७ पर्यंत चालला. हा काळ भारतीय लोकशाहीसाठी अत्यंत कठीण आणि वादग्रस्त ठरला. आजही २५ जून हा दिवस भारतीय लोकशाहीतील ‘काळा दिवस’ म्हणून स्मरणात ठेवला जातो, जेणेकरून भविष्यात पुन्हा कधीही देशावर अशी परिस्थिती ओढवू नये.